امیرحسین موسوی- پژوهشگر اقتصادی: نرخ ارز به عنوان لنگر انتظارات تورمی، تأثیرات گسترده‌ای بر بازارهای مالی، کالا، خدمات و فعالیت‌های اقتصادی کشور دارد؛ در شرایطی که اقتصاد ایران در طی یک سال گذشته با تنش‌های سیاسی، امنیتی، نظامی و شوک‌های متعدد برون‌زا مواجه بوده است، کنترل نرخ ارز اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند. بانک‌های مرکزی در چنین شرایطی با اتخاذ سیاست‌های پولی مناسب، سعی می‌کنند از نوسانات شدید نرخ ارز جلوگیری کنند تا از ایجاد التهاب در بازارهای مختلف جلوگیری شود. یکی از نمونه‌های موفق را در این موضوع می‌توان بانک مرکزی روسیه در میان جنگ این کشور با اوکراین برشمرد که اجازه نداد، جنگ تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر نرخ ارز این کشور بگذارد. با سپری شدن یک سال اخیر و بروز وقایعی نظیر عملیات طوفال الاقصی، حمله تروریستی در کرمان، پاسخ ایران به مقر تروریست‌ها در پاکستان، حمله رژیم صهیونیستی به کنسولگری ایران، عملیات وعده صادق، شهادت آیت الله رئیسی، ترور اسماعیل هنیه در تهران، ترور سید حسن نصرالله و عملیات وعده صادق ۲ بازار ارز ثبات نسبی خود را در طی این بازه زمانی حفظ کرده است؛ نوسانات مقطعی و کوتاه مدت ناشی از هیجانات لحظه‌ای در بازار غیررسمی، جزئی از ذات بازار ارز است که در تمامی دنیا، هنگام بروز چنین رویدادهای مشابهی، از بروز آن عمدتا نمی‌توان جلوگیری کرد اما برای تحلیل دقیق‌تر لازم است تا بازه زمانی را میان مدت و بلندمدت در نظر گرفت تا اثرات وقوع حوادث متعدد به صورت سری زمانی ملاحظه شود. با در نظر گرفتن این موضوع نرخ ارز در یک کریدور مشخص قرار گرفته است که آن را می‌توان نشانه‌ای توفیق سیاست‌گذار پولی دانست.
در ادامه مختصرا درباره عوامل این موضوع که چگونه بانک مرکزی توانسته است به اهداف خود در کنترل نرخ ارز با وجود تنش‌های سیاسی و نظامی در منطقه دست یابد و نرخ ارز در یک کریدور مشخص ثبات نسبی را تجربه کند و بازار کالا و خدمات نیز به دلیل این ثبات ارزی و سیاست‌های پولی بانک مرکزی دچار التهاب نشده باشد مورد بررسی قرار می‌گیرد.
نقش بانک مرکزی در کنترل نرخ ارز
بانک مرکزی به عنوان نهاد اصلی در تنظیم سیاست‌های پولی و ارزی، نقش کلیدی در کنترل بازار ارز دارد. یکی از اهداف اصلی بانک مرکزی، حفظ ثبات اقتصادی از طریق کنترل تورم و جلوگیری از نوسانات شدید نرخ ارز است. در شرایطی که کشور با تنش‌های سیاسی و نظامی مواجه است، این وظیفه بانک مرکزی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. نوسانات شدید نرخ ارز می‌تواند منجر به افزایش قیمت کالاها و خدمات، کاهش قدرت خرید مردم و حتی رکود اقتصادی شود. بنابراین، بانک مرکزی با استفاده از ابزارهای مختلف مانند بازارسازی در بازار ارز، تنظیم نرخ بهره و مدیریت ذخایر ارزی، سعی می‌کند نرخ ارز را در یک بازه مشخص (کریدور) حفظ کند.
تنش‌های سیاسی و نظامی و تأثیر آن بر نرخ ارز
تنش‌های سیاسی و نظامی در منطقه می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر نرخ ارز داشته باشد. این تنش‌ها معمولاً منجر به افزایش نااطمینانی در بازارهای مالی شده و سرمایه‌گذاران را به سمت دارایی‌های امن‌تر مثل طلا یا ارزهای خارجی سوق می‌دهد. این امر می‌تواند منجر به کاهش ارزش پول ملی شود.
با این حال، در مقطع کنونی اقتصاد ایران، بانک مرکزی توانسته است نسبتا با اتخاذ سیاست‌های مناسب، از نوسانات شدید نرخ ارز جلوگیری کند. این امر نشان‌دهنده کارایی سیاست‌های پولی بانک مرکزی در مواجهه با شوک‌های برون‌زا است. به عنوان مثال، در دوره‌ای که تنش‌های سیاسی و نظامی در منطقه افزایش یافت، نرخ ارز در کشور تنها نوسانات محدودی را تجربه کرد و در کریدوری مشخص باقی ماند.
یکی از مهم‌ترین ابزارهای بانک مرکزی برای کنترل نرخ ارز، سیاست‌های پولی است. بانک مرکزی از طریق تنظیم نرخ بهره، بازارسازی در بازار ارز و مدیریت ذخایر ارزی می‌تواند نرخ ارز را در یک بازه مشخص حفظ کند.
۱. سیاست‌های معطوف به تغییرات نرخ بهره: یکی از ابزارهای اصلی بانک مرکزی برای کنترل انتظارات، تغییرات نرخ بهره است. در شرایطی که تنش‌های سیاسی و نظامی در منطقه افزایش یافت، بانک مرکزی با ایفای نقش فعال و انتشار گواهی سپرده خاص توانست از بروز تلاطم در نرخ ارز جلوگیری کند. این اقدام باعث شد تا بازار ارز از نوسانات شدید مصون بماند.
۲. بازارسازی در بازار ارز: بانک مرکزی با بازارسازی در بازار ارز و تامین و تخصیص ارز مورد نیاز در شرایطی که سطح نااطمینانی بالاست، اجازه جهش نرخ ارز را نمی‌دهد. راه اندازی مرکز مبادله ارز و طلای ایران و ابزارسازی در بازار ارز نظیر انتشار اوراق مرابحه ارزی نقش مهمی در تحقق ثبات ارزی داشته است.
۳. مدیریت ذخایر ارزی: ذخایر ارزی یکی از مهم‌ترین ابزارهای بانک مرکزی برای کنترل نرخ ارز است. بانک مرکزی با استفاده از ذخایر ارزی می‌تواند در مواقع بحرانی وارد بازار شده و از نوسانات شدید جلوگیری کند. در دوره‌ای که تنش‌های سیاسی و نظامی در منطقه افزایش یافت، بانک مرکزی با استفاده از ذخایر ارزی توانست نرخ ارز را تثبیت کند و از کاهش شدید ارزش پول ملی جلوگیری کند. به واسطه آزادسازی منابع ارزی کشور، کیفیت ذخایر ارزی بانک مرکزی افزایش و همین امر، زمینه ثبات ارزی را فراهم کرد.
تأثیر ثبات نرخ ارز بر بازار کالا و خدمات
ثبات نرخ ارز تأثیر مهمی بر بازار کالا و خدمات دارد. در شرایطی که نرخ ارز دچار نوسانات شدید می‌شود، قیمت کالاها و خدمات نیز به سرعت تغییر می‌کند و این امر می‌تواند منجر به افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و کاهش قدرت خرید مردم شود. با این حال در طی یک سال گذشته به دلیل ثبات نسبی نرخ ارز، بازار کالا و خدمات دچار التهاب نشده است. تداوم روند نزولی تورم مصرف‌کننده و تولیدکننده موید همین موضوع است.
یکی از مهم‌ترین تأثیرات ثبات نرخ ارز بر بازار کالا و خدمات، کاهش تورم است. در شرایطی که نرخ ارز ثابت است، قیمت کالاهای وارداتی نیز ثابت می‌ماند و این امر باعث می‌شود تا تورم کنترل شود. از سوی دیگر ثبات نرخ ارز باعث می‌شود تا قیمت کالاها و خدمات به طور کلی ثابت بماند و نوسانات شدید قیمتی رخ ندهد. این امر به کسب و کارها اجازه می‌دهد تا برنامه‌ریزی‌های بلندمدت خود را بدون نگرانی از تغییرات شدید قیمتی انجام دهند. ثبات نرخ ارز باعث افزایش اعتماد مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان به بازار می‌شود. مصرف‌کنندگان با اطمینان بیشتری خرید می‌کنند و تولیدکنندگان نیز با اطمینان بیشتری به تولید ادامه می‌دهند. این امر باعث می‌شود تا اقتصاد کشور در شرایط بحرانی نیز به خوبی عمل کند.
شاخص‌های اقتصاد کلان موثر بر بازار ارز
نرخ ارز تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل اقتصاد کلان قرار دارد که فراتر از تنش‌های مقطعی سیاسی و امنیتی است؛ چرخه‌های رشد و رکود اقتصادی، رشد نقدینگی، تورم، سیاست‌های بانک مرکزی، تراز تجاری و انتظارات تورمی در تعیین نرخ ارز عمل می‌کنند و ریسک‌های ژئوپلتیک صرفا می‌تواند با ایجاد هیجانات کاذب نوسانات کوتاه‌مدتی در بازار ارز ایجاد کند اما متغیرهای اقتصادی بلندمدت و تحولات بخش حقیقی اقتصاد تأثیر پایدارتری بر بازار ارز دارد.
سیکل رشد و رکود: چرخه‌های اقتصادی شامل دوره‌های رشد و رکود، تأثیر بسزایی بر نرخ ارز دارند. در دوره‌های رشد اقتصادی، به دلیل بهبود فضای تولید و سرمایه‌گذاری، تقاضا برای ارز ملی افزایش می‌یابد و در نتیجه ارزش آن تقویت می‌شود. برعکس، در دوره‌های رکود اقتصادی، کاهش فعالیت‌های اقتصادی و خروج سرمایه‌ها می‌تواند منجر به کاهش ارزش ارز شود. بنابراین، وضعیت اقتصاد کلان کشور و موقعیت آن در چرخه اقتصادی تأثیر مستقیمی بر نرخ ارز دارد. در تمامی فصول ۴ سال گذشته رشد اقتصادی مثبت زمینه را برای ثبات ارزی از این ناحیه را فراهم آورده است و رشد تشکیل سرمایه در بهار ۱۴۰۳ نیز، نشانه‌های تداوم رشد اقتصادی را نشان می‌دهد؛ بنابراین از نگاه رشد اقتصادی، زمینه ثبات ارزی فراهم است.
رشد نقدینگی: یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر نرخ ارز، رشد نقدینگی است؛ رشد نقدینگی مازاد بر تولید در اقتصاد، می‌تواند منجر به افزایش تورم و کاهش ارزش پول ملی شود. بنابراین، سیاست‌های پولی بانک مرکزی و مالی دولت در کنترل رشد نقدینگی نقش کلیدی در تعیین نرخ ارز دارند. با توجه هدف‌گذاری بانک مرکزی در نرخ رشد نقدینگی ۲۳ مثبت منفی ۲ درصد در سال ۱۴۰۳ و توفیق مقام پولی در سال گذشته برای مهار رشد نقدینگی در کانال ۲۵درصد، از این ناحیه، چشم انداز ثبات ارزی را می‌توان متصور بود.
تورم: تورم به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصاد کلان، تأثیر مستقیم بر نرخ ارز دارد. کشورهایی که با نرخ تورم بالا مواجه هستند، معمولاً با کاهش ارزش پول ملی خود روبرو می‌شوند و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. این اتفاق به دلیل کاهش قدرت خرید ارز داخلی و افزایش هزینه‌های واردات است. در مقابل، کشورهایی که تورم پایینی دارند، معمولاً ارز قوی‌تری دارند. بنابراین، کنترل تورم یک عامل کلیدی در تثبیت نرخ ارز است. با توجه به روند نزولی نرخ تورم و تحقق پایین‌ترین نرخ تورم سالانه در طی ۴۴ ماه گذشته، از کانال تورم، انتظار جهش‌های ارزی را نمی‌توان متصور بود.
دسترسی به منابع ارزی: دسترسی به منابع ارزی کشور در بانک‌های خارجی، ذخایر ارزی و کانال‌های پایاپای، می‌تواند به کشورها کمک کند تا ثبات نسبی را در نرخ ارز خود برقرار کنند. با توجه به اینکه کشور، ذخایر ارزی کافی را دارد و بخش قابل توجهی از منابع مسدود شده ایران در طی یک و نیم سال گذشته آزاد شده است، کیفیت منابع ارزی در دسترس بانک مرکزی نیز افزایش یافته است.
سیاست‌های پولی و ارزی بانک مرکزی: سیاست‌های پولی و ارزی بانک مرکزی، از جمله تعیین نرخ بهره و بازارسازی در بازار ارز، تأثیر قابل توجهی بر نرخ ارز دارد. بانک مرکزی با استفاده از اختیارات خود نظیر تغییرات نرخ بهره و ابزارهایی همچون گواهی سپرده خاص می‌توانند جریان سرمایه‌گذاری را کنترل کنند. با توجه به تجربه شوک‌های سیاسی یک سال اخیر که بانک مرکزی با ایفای نقش فعال، اجازه جهش‌های قیمتی ارز را نداد، می‌توان انتظار داشت که سیاست‌های پولی و ارزی بانک مرکزی در ادامه سال جاری نیز اجازه جهش‌های قیمتی ارز را ندهد. راه اندازی تالار ارز توافقی از جمله سیاست‌های پویایی است که زمینه تداوم ثبات ارزی را می‌تواند فراهم آورد.
صادرات نفتی و غیرنفتی و تراز تجاری: تراز تجاری کشور که تفاوت میان صادرات و واردات را نشان می‌دهد، تأثیر مستقیمی بر نرخ ارز دارد. اگر کشوری دارای تراز تجاری مثبت باشد (یعنی صادرات آن بیشتر از واردات باشد)، ارزش ارز آن کشور امکان ثبات بیشتری دارد. با توجه به مجموع صادرات نفتی و غیرنفتی کشور که وضعیت مطلوبی را در درآمدهای ارزی کشور ایجاد کرده است، نمی‌توان انتظار تغییرات قابل ملاحظه‌ای را در نرخ ارز از این زاویه متصور بود.
بررسی مجموعه این عوامل می‌تواند چشم‌انداز ثبات ارزی را در بازه میان مدت ترسیم کند و ریسک‌های ژئوپلتیک صرفا می‌تواند اثرات کوتاه مدت و نوسانی مقطعی بر بازار بگذارد.
نظر شما